Αν ρωτήσεις τα παιδιά για τα χριστουγεννιάτικα έθιμα, θα μιλήσουν για το δέντρο, τη φάτνη, τα δώρα, τα ρεβεγιόν. Παρά την εγκληματικότητα και τα συνεπακόλουθα και για τα κάλαντα. Φέτος η Αθήνα νοστάλγησε τη φαντασμαγορία του δέντρου στο Σύνταγμα. Όσο κι αν προσπάθησαν να καθιερώσουν το καράβι σαν χριστουγεννιάτικο ντεκόρ, δεν έπιασε. Ήταν φυσικό, αφού πουθενά δεν στολιζόταν στα ελληνικά σπίτια. Απλώς χρησίμευε σαν εξάρτημα των παιδιών που στα νησιά έλεγαν τα κάλαντα. Το δέντρο ζει και βασιλεύει, ακόμη και σαν ομοίωμα αποκριάτικου αϊτανιού, ενώ τα φωτάκια πολλαπλασιάζονται με γεωμετρική πρόοδο, παρά την οικονομική κρίση, στα παράθυρα και τα μπαλκόνια τόσο της Αθήνας όσο και στο τελευταίο αγροτόσπιτο.
Και ήταν εντελώς αψυχολόγητη η από τηλεοράσεως διαφήμιση του υπουργείου Περιβάλλοντος να περιοριστούν -ειδικά τώρα που και οι δήμοι ούτε τα στοιχειώδη δεν έπραξαν- τα λαμπάκια στα μπαλκόνια. Τα νησιά φέτος, μία από τις σπάνιες φορές, είδαν πασπάλες χιονιού να ντύνουν το χειμωνιάτικο τοπίο. Τα χιονισμένα Χριστούγεννα ήταν πάντα για την Ελλάδα εισαγόμενο ιδανικό σκηνικό. Μάταια κάποιοι φωτισμένοι δάσκαλοι προσπαθούσαν να μας πείσουν για το ασυμβίβαστο γεωγραφικά Βηθλεέμ - χιονιού και παλαιότερα δεν είχαμε και τηλεόραση να δούμε και Χριστούγεννα με μαγιό. Έτσι δεν παύαμε να θεωρούμε ότι Χριστούγεννα χωρίς χιόνι είναι μαγιονέζα δίχως αβγό. Σε εποχές αλλοτινής λιτότητας, όπου το ξερακιανό δεντράκι ντυνόταν με μπαμπάκι και στολιζόταν με οικολογικά αυτοσχέδια υλικά με βάση το χαρτί και τα καρύδια, πρόσθετη αυτοσχέδια διακόσμηση αποτελούσαν δίπλα στη φάτνη τα κεσεδάκια γιαουρτιού με κριθάρι (κλεμμένο από τις κότες) που μόλις είχε βλαστήσει.
Σαν όλα τα παιδιά, ευχαρίστως υιοθετούσαμε κάθε ξένο έθιμο που ήταν συμφέρον. Έτσι η επιστολή στον Αϊ Βασίλη και τα παπούτσια στην πόρτα (ελλείψει τζακιού) στηνόντουσαν τη νύχτα της Πρωτοχρονιάς. Δεν το πιστεύαμε. Το εφαρμόζαμε με θρασύτατο ωφελιμισμό. Εφάρμοσα κι εγώ για χρόνια το συμπαθητικό τελετουργικό στα παιδιά μου και ξαφνιάστηκα όταν η κόρη μου έκλαψε όταν της είπα, με τη βεβαιότητα ότι το ήξερε, ότι Αϊ - Βασίλης δεν υπάρχει. Οι δικοί μου γονείς, που είχαν ήδη υποστεί οικονομική αφαίμαξη για τα δώρα μας, διπλωματικά γέμιζαν τα παπούτσια με καρύδια και γλυκά και μεις οι ζαβολιάρηδες κάναμε ότι δεν καταλαβαίναμε τη σκηνοθεσία. Σιγά σιγά τα παιχνίδια φθήνυναν, εισαγόμενα από χώρες μη χριστιανικές. Τα Χριστούγεννα φούσκωναν σαν μπαλόνι καταλαμβάνοντας όλο τον Δεκέμβρη. Χώρες ασιατικές στολίζονται χριστουγεννιάτικα προς άγρα τουριστών από το Νοέμβρη.
Η Ελλάδα συνήθισε τα τελευταία χρόνια να καταναλώνει γιορταστικά. Κατά πλειονότητα. Πάντα υπήρχαν αρκετοί που δεν γιόρταζαν, δεν στόλιζαν, δεν κατανάλωναν. Φέτος θα είναι περισσότεροι. Φέτος η πλειονότητα θα περιορίσει την καταναλωτική κραιπάλη. Παρά την ουσιαστική κατάργηση κάθε δώρου στις αποδοχές και φέτος θα στηθούν τα οικογενειακά τραπέζια. Μην το ξεχνάμε. Το ιερότερο έθιμο των ημερών. Πάντα στο γιορτινό τραπέζι μας περίσσευε το μερίδιο «του Χριστού» και «του φτωχού». Και στη χιλιόχρονη ιστορία μας, αυτό το καθαρά ελληνικό έθιμο κανείς βάρβαρος κατακτητής ή Ευρωπαίος δανειστής δεν κατάφερε να κλέψει από το φιλότιμό μας.
Ο Τζοβάνι ο Χασομέρης ήταν σπουδαίος ταξιδευτής. Σε κάποιο από τα πολλά ταξίδια του, έτυχε να βρεθεί στη χώρα του "ξε".
- Μα τι σόι χώρα είναι αυτή; ρώτησε έναν ντόπιο, που δροσιζόταν κάτω από ένα δέντρο.
Ο ντόπιος αντί γι' απάντηση, έβγαλε από την τσέπη του ένα ξυράφι και το έδειξε στο μικρό Τζοβάνι, ανοίγοντάς το διάπλατα στην παλάμη του χεριού του.
- Το βλέπετε αυτό;
- Είναι ένα ξυράφι.
- Λάθος. Είναι ένα "ξεξυράφι", δηλαδή ένα ξυράφι με το "ξε" μπροστά. Χρησιμεύει στο να κάνει τα μολύβια να φυτρώνουν πάλι, όταν έχουν ξυστεί πολύ, και είναι πολύ χρήσιμο στα σχολεία.
- Υπέροχο, είπε ο Τζοβάνι. Και μετά;
- Μετά έχουμε την "ξεκρεμάστρα".
- Την κρεμάστρα, θέλετε να πείτε.
- Η κρεμάστρα χρησιμεύει σε πολύ λίγα πράγματα, αν δεν έχετε παλτό να κρεμάσετε πάνω της. Με την "ξεκρεμάστρα" μας, όμως, όλα είναι εντελώς διαφορετικά. Μ' αυτή δε χρειάζεται να κρεμάς τίποτα, γιατί ό,τι χρειάζεται είναι ήδη κρεμασμένο. Αν θέλετε παλτό, πάτε και το ξεκρεμάτε. Όποιος έχει ανάγκη από σακάκι, δε χρειάζεται να πάει να το αγοράσει: περνάει από την ξεκρεμάστρα και το ξεκρεμάει. Έχουμε ξεκρεμάστρα για τα καλοκαιρινά και για τα χειμωνιάτικα, για αντρικά και για γυναικεία ρούχα. Έτσι κάνουμε οιονομία.
- Τέλεια. Κι έπειτα;
- Έπειτα έχουμε την "ξεφωτογραφική μας " μηχανή, που αντί να βγάζει φωτογραφίες , βγάζει γελοιογραφίες, κι έτσι γελάμε πολύ. Και έχουμε, βέβαια, και το "ξεκανόνι".
- Ουοουου, φοβάμαι.
- Μη φοβάστε καθόλου. Το "ξεκανόνι" είναι το αντίθετο του κανονιού, και χρησιμεύει στο να ξεκάνει τον πόλεμο.
- Και πώς λειτουργεί;
- Πανεύκολο. Μπορεί κι ένα παιδάκι να το χειριστεί. Αν γίνει πόλεμος, σφυρίζουμε με την "ξεσάλπιγγα", ρίχνουμε μία βολή με το "ξεκανόνι" κι αμέσως ο πόλεμος σταματάει. Είναι θαυμάσια αυτή η Χώρα του "ξε".
Πρώτα, το παραμύθι από το τετράδιο εργασιών της γλώσσας που δεν ήξερε πώς να τελειώσει (σελ. 40-41). Σας γράφουμε όμως την αρχή...
Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας γενναίος ιππότης που ήταν πάνω σ' ένα άλογο. Καθώς προχωρούσε είδε από μακριά ένα κάστρο που έμοιαζε έρημο. Πλησίασε και έσπρωξε μια μεγάλη ξύλινη πόρτα. Από κει βρέθηκε στους έρημους δρόμους μιας μικρής πολιτείας. Καθώς περπατούσε σ' ένα έρημο δρομάκι, βρήκε μπροστά του ένα μεγάλο χρυσό κλειδί...
...Μόλις βρήκε το κλειδί άνοιξε μια άλλη ξύλινη πόρτα και είδε ένα μεγάλο δράκο που κυβερνούσε το κάστρο. Ο δράκος ήταν κακός και κρατούσε μια βασιλοπούλα αιχμάλωτη. Ο ιππότης αναγκάστηκε να τη σώσει, πάλεψε με τον κακό δράκο. Ο δράκος έκαψε την πανοπλία του, αλλά ο ιππότης έβγαλε το σπαθί του και τον σκότωσε. Πήρε τη βασιλοπούλα και παντρεύτηκαν. Και έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα...
έγραψε ο
Στέλιος Ronaldo
μαθητής της Β' δημοτικού
του 2θέσιου δημοτικού σχολείου
της Ασίνης
Στο βιβλίο της γλώσσας, στη σελίδα 68, το βιβλίο μας προκαλεί να φτιάξουμε ένα δικό μας παραμύθι που να περιέχει τις λέξεις : άμαξα, βαρέλι, βιολί, νησί, πειρατής, ήλιος, διαμάντι, πυξίδα, παπαγάλος, νάνος.
Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας πειρατής. Και μετά ακολουθώντας την πυξίδα του προχώραγε, προχώραγε κι έφτασε σ' ένα νησί. Εκεί είδε ένα νάνο κι ένα παπαγάλο. Ο νάνος έπαιζε βιολί και ο παπαγάλος χόρευε πάνω στο βαρέλι. Μαζί τους άρχισε να χορεύει και ο πειρατής. Κι εκεί που χόρευαν κι οι τρεις, είδαν μετά κάποια διαμάντια. Τα πήραν και πήγαν κάπου που είχε πολύ ήλιο.
Αντιγράφω από το βιβλίο την εισαγωγή της σελ. 40 :
Ένας σκύλος, ο Μπακ, έχει αφεντικό του το χρυσοθήρα Τζον Θόρντον, ο οποίος κάποτε του έσωσε τη ζωή. Ταξιδεύουν μαζί ως την Αλάσκα, ψάχνοντας για χρυσάφι. Ο Μπακ έρχεται σ' επαφή και με άλλους σκύλους, αλλά αυτός είναι ο πιο έξυπνος κι ο πιο δυνατός. Συμβαίνουν διάφορα συγκλονιστικά περιστατικά με πρωταγωνιστές ανθρώπους και ζώα. Στο τέλος, ο Μπακ θα αναζητήσει την πρωτόγονή του κατάσταση, δηλαδή θα επιστρέψει στην άγρια φύση. Σ' αυτό το απόσπασμα από το βιβλίο Το κάλεσμα της άγριας φύσης ο Μπακ σώζει τη ζωή του αφεντικού του.
Και η ερώτηση της σελ. 42 μας ζητάει Την δική μας εκδοχή για την επιστροφή του Μπακ στην άγρια φύση. Τι άραγε να μεσολάβησε;
Και ιδού τα συγγραφικά ταλέντα της Ασίνης...!:
...Ο Μπακ εγκατέλειψε το αφεντικό του και πήγε στην άγρια φύση να βρει την αγαπημένη του, δηλαδή, τη γυναίκα του τη Λιλίκα.
Αλλά έτσι όπως πήγαινε συνάντησε τους Ινδιάνους και τρόμαξε πολύ / το έβαλε στα πόδια, οι Ινδιάνοι τον κυνήγησαν να τον πιάσουν και τελικά τον σκότωσαν τον καημένο τον Μπακ.
Όταν το έμαθε η Λιλίκα ήθελε να πάρει εκδίκηση για το θάνατο του Μπακ, με τον εξής τρόπο: να βρει και να δαγκώσει αυτόν που σκότωσε τον αγαπημένο της!
Τελικά, τον βρήκε και τον δάγκωσε και του έκανε και μόλυνση, αλλά και η Λιλίκα πέθανε από τον καημό της και την θάψανε με τον Μπακ...
έγραψε η Ελόνα G:
Σχόλιο δικόμας: Χμ... Δεν έφτανε η δαγκωματιά...
...Μετά από λίγους μήνες τα πλευρά του Μπακ έγιναν καλά. Ο Μπακ περπατούσε με το αφεντικό του στο δάσος για να βρουν χρυσάφι και ξαφνικά πίσω από ένα θάμνο... πετάχτηκε ένας Ινδιάνος που πήγε να σκοτώσει το αφεντικό του Μπακ με ένα βέλος. Όπως του έριξε το βέλος ο Μπακ πετάχτηκε και μπήκε ανάμεσα και χτυπά εκείνον το βέλος! Το αφεντικό του τον έθαψε εκεί που τον σκότωσαν...
έγραψε ο Τάσος Villa
Σχόλιο δικό μας:Πολύ κακοί βρε παιδί μου αυτοί οι Ινδιάνοι...!
...Την άλλη μέρα πέθανε ο Θόρντον και τον Μπακ τον πήρε ένας Ινδιάνος. Ο Μπακ όμως δεν τον ήθελε για αφεντικό, αντιθέτως ήθελε να τον εκδικηθεί... Μια μέρα που πήγαν στο ποτάμι ο Μπακ έσπρωξε το καινούριο αφεντικό και τον έριξε στον καταρράκτη, χτύπησε το κεφάλι του σ' έναν βράχο και πέθανε.
έγραψε η Αννα - Μαρία Ts
Σχόλιο δικό μας: Ε, δεν πάει άλλο μ' αυτούς τους Ινδιάνους...!
...Ο Μπακ είχε πια γεράσει. Ένιωθε κάθε μέρα όλο και πιο κουρασμένος. Δεν είχε πια την ίδια διάθεση για κυνήγι θησαυρών και το αφεντικό του το καταλάβαινε. Έτσι αποφάσισε να μην ταλαιπωρεί άλλο τον Μπακ σε ταξίδια και περιπέτειες. Τον έδιωξε από κοντά του για να πάει να ζήσει στο φυσικό του περιβάλλον, όπου θα μπορούσε να ξεκουραστεί.
έγραψε ο Τάσος Lampard
Σχόλιο δικό μας:Σκληρός αλλά με κατανόηση ο Θόρντον...
... Αφού ο Μπακ έγινε καλά έφυγαν από το μέρος που είχαν κατασκηνώσει. Πήγαν και είπαν την περιπέτειά τους στο συμβούλιο των χρυσοθήρων. Συγκλονισμένο το συμβούλιο είχε μείνει με το στόμα ανοιχτό. Σε τρεις μέρες ο Μπακ και ο Τζον Θόρντον ξεκινούσαν για να πάνε να βρουν χρυσό. Όμως ένας άλλος χρυσοθήρας που μισούσε τον Θόρντον άκουσε σε ποιο μέρος θα πήγαινε κι έτσι έβαλε μπρος να τον παρακολουθήσει. Έφτασαν ο Θόρντον με τον Μπακ κουρασμένοι κι οι δύο από το ταξίδι, κατασκήνωσαν και κοιμήθηκαν. Τότε ο κακός χρυσοθήρας πήγε να πυροβολήσει τον Θόρντον που κοιμόταν, αλλά δεν είδε τον Μπακ που πετάχτηκε απάνω του και τον δάγκωσε. Εκείνος τότε πυροβόλησε τον Μπακ και άρχισε να τρέχει. Ο Θόρντον ξύπνησε από τη φασαρία, αλλά δεν είδε τίποτα. Μόνο ο Μπακ ήταν στο έδαφος, κι αφού ο Θόρντον έσκυψε και τον χάιδεψε, ξεψύχησε. Μετά τον έθαψαν στην άγρια φύση.
έγραψε η Εύη Gate
Σχόλιο δικό μας: Πάλι αθώοι πληρώνουν το μίσος των άλλων...
Μια Σκιαθίτισσα μανούλα θα μπορούσε να νανουρίζει το παιδί της με τούτο το νανούρισμα;
Το κορίτσι που παίζει σαντούρι και τραγουδάει εδώ, κουβαλώντας μυστηριωδώς αρχέγονες μνήμες, είναι η Αρετή Κετιμέ.
Το τραγούδι που ακολουθεί, τραγουδισμένο σε "φυσικές" συνθήκες, με την παρακίνηση της Δόμνας Σαμίου, που εδώ και 40 χρόνια τουλάχιστον συλλέγει απ' όλη την Ελλάδα τραγούδια, είναι από τη Σκιάθο. Φανταστείτε τους ήρωες από το Χριστό στο Κάστρο. Θα μπορούσαν να το τραγουδούν; Και πού, σε ποιο σημείο του έργου μας;
Στίχοι: Βασίλης Ρώτας
Μουσική: Γιάννης Σπανός
Πρώτη εκτέλεση: Καίτη Χωματά
Άλλες ερμηνείες: Γιώργος Μαρίνος
Δώδεκα αγόρια του σχολειού κι η Χριστινιώ μια τάξη μη βρέξει και μη στάξει Τ' αγόρια τ' ορκιστήκανε στην παλικαροσύνη να κλέψουν τη Χριστήνη
Βαρκούλαν αρματώνουνε με σταυρωτό πανάκι Χριστίνα, Χριστινάκι Έμπα καλή στη βάρκα μας, να πάμε και να 'ρθούμε τραγούδι που θα πούμε Τ' αστέρια τρεμουλιάζουνε στου Ζέφυρου το χάδι το όμορφο του το βράδυ Σπαρμένο χρυσολούλουδα το πέλαγο λιβάδι το όμορφο του το βράδυ
Το Χριστινάκι τραγουδά, της βάρκας κυβερνήτης γλυκιά που είν' η φωνή της Και λέει τραγούδι του έρωτα και για τον πόθο λέει για το φιλί που καίει
Γέλια τραγούδια σώπασαν, τ' αγόρια συμπαλεύουν μοχτούν, φιλί γυρεύουν Κανείς δεν είναι στο κουπί, κανείς και στο τιμόνι λαχτάρα που τούς ζώνει
Κι η βάρκα η ποθοπλάνταχτη πάει στων νερών τα βάθη
με του έρωτα τα πάθη
Δεν κλαίω τα δώδεκα παιδιά, τους νιους, τους μαθητάδες
τις δώδεκα μανάδες
Μόν' κλαίω τα μάτια τα γλαρά, το λυγερό κορμάκι
τ' αγρίμι το ελαφάκι
Που ήτανε δώδεκα χρονών, παρθένα Παναγιά μου
κι έλαμπε η γειτονιά μου
ΘΡΗΣΚΕΙΑ : Αυτό που δεν μπορεί μόνος να φτιάξει ο άνθρωπος, το φτιάνει ο θεός. Αλλά τους θεούς ποιος τους φτιάνει ; Ασημάκης Πανσέληνος (1903-1984) (από το «Σημειωματάριο»)
Αρχίζουμε τις σημειώσεις για τις θρησκείες του κόσμου μας με ερώτηση... Είναι εύκολο να της δώσουμε μια πειστική απάντηση; Ψάχνοντας να ορίσουμε τι είναι θρησκείαπέφτουμε σε ορισμούς σαν κι αυτούς : θρησκεία είναι η πίστη του α νθ ρ ώ π ο υ σε μια υπερφυσική δύναμη, σε έναν ή πολλούς θεούς, αλλά και το σύνολο των πεποιθήσεων, δοξασιών*, βιωμάτων, αρχών συμπεριφοράς που έχουν σχέση με το Άγιο, το Ιερό και το Υπερβατικό και επηρεάζουν την α ν θ ρ ώ π ι ν η ύπαρξη και τις α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς κοινωνίες. Άρα, η θρησκεία είναι δημιούργημα του Α ν θ ρ ώ π ο υ στην προσπάθειά του να αντιμετωπίσει τα πιο βαθιά ερωτήματα και προβλήματα της ζωής του!
Μιλάμε για «θρησκεία», όταν συναντάμε τα εξής στοιχεία: α) οι πιστοί είναι βέβαιοι ότι υπάρχει κάποια ανώτερη υπερφυσική δύναμη που τους κυβερνά β) εκφράζουν αυτή τη «βεβαιότητα» μεδιάφορες λατρευτικές εκδηλώσεις (π.χ. προσευχή, θυσία, λατρεία κλπ.) γ)συναισθάνονται ότι εξαρτώνται από κάτι το Άγιο και θέλουν να συμμορφώνονται στις εντολές του και δ) συμμετέχουν και συσπειρώνονται σε μια κοινότητα πίστης.
Τις θρησκείες μπορούμε να τις διακρίνουμε σε ομάδες ανάλογα με ορισμένα κριτήρια : Α) την έκταση της επιρροής τους, δηλαδή πόσους και τι ανθρώπινους πληθυσμούς επηρεάζουν : α. φυλετικές θρησκείες (πρωτόγονοι λαοί) β.εθνικές θρησκείες (π.χ. των Αιγυπτίων, των αρχαίων Ελλήνων, των Ρωμαίων, των Κινέζων, των Ιαπώνων κλπ.)
γ.παγκόσμιες (Βουδισμός, Ιουδαϊσμός, Ισλάμ, Χριστιανισμός) Β) την κεντρική τους ιδέα, την βασική τους πίστη :α.παγκόσμια αρμονία του κόσμου (Βουδισμός, Ινδουισμός, Κομφουκιανισμός, Ταοϊσμός) β.ιστορική αποκάλυψη του Θεού (Ιουδαϊσμός, Ισλαμισμός, Χριστιανισμός) και Γ) «αντικείμενο» ή το σπουδαιότερο ενδιαφέρον μιας θρησκείας :
α.η φύση και η κοινωνία (πολυθεϊστικές και φυσικοπολιτιστικές θρησκείες, όπως οι θρησκείες της Μεσοποταμίας, της Ελλάδας, εννοείται των αρχαίων προγόνων μας – σήμερα ο Σιντοϊσμός της Ιαπωνίας) β.με αντικείμενο τον έξω από το συνηθισμένο κόσμο της φύσης και της κοινωνίας (Βουδισμός, Ινδουισμός) και γ.με αντικείμενο συγχρόνως και στον αισθητό και στον μη αισθητό κόσμο (Ιουδαϊσμός, Ισλάμ, Χριστιανισμός).
Για να σκεφτούμε μια άλλη κουβέντα του συγγραφέα της προμετωπίδας : «Δεν είναι να θαυμάζει κανείς τόσο τους θεούς που φτιάνει ο άνθρωπος, όσο την αξιοσύνη του να φτιάνει θεούς» (αξιοσύνη = ικανότητα). Πώς την καταλαβαίνετε αυτή την κουβέντα; Τι σκέψεις σας δημιουργεί;
Ξέρουμε από το μάθημα της ιστορίας ότι οι πρόγονοί μας πίστευαν και λάτρευαν τους δ ώ δ ε κ α θεούς του Ολύμπου. Η θρησκεία, ωστόσο, των αρχαίων Ελλήνων δεν ήταν η μοναδική θρησκεία στον κόσμο που είχε περισσότερους από έναν θεούς για να πιστεύει και να λατρεύει το ανθρώπινο γένος. Λαοί σύγχρονοι με τους αρχαίους μας προγόνους, μεταγενέστεροι, αλλά και σύγχρονοι με εμάς – σε κάποιες γωνιές του κόσμου – πίστευαν και πιστεύουν σε πολλούς θεούς. Ο πολυθεϊσμός χαρακτηρίζει όλες ουσιαστικά τις θρησκείες που εμφανίστηκαν στη Γη εκτός από τον Ιουδαϊσμό, τον Χριστιανισμό και τον Ισλαμισμό, που χαρακτηρίζονται από τον μονοθεϊσμό, την πίστη δηλαδή σε έναν Θεό.
Ορισμένες φορές οι πολλοί θεοί μιας πολυθεϊστικής θρησκείας υπακούουν σε έ ν α ν ανώτερο θεό – δημιουργό (ινδουισμός), ή υπηρετούν έ ν α ν ανώτερο σκοπό, μ ί α κατάσταση ή έ ν α ν λυτρωτή (βουδισμός)· σε άλλες περιπτώσεις υπακούουν σε έ ν α ν κυρίαρχο θεό, αλλά όχι ανώτερο (όπως ο Δίας στην αρχαία ελληνική θρησκεία). Σε ορισμένες πολυθεϊστικές θρησκείες περιλαμβάνεται και η πίστη σε δ α ί μ ο ν ε ς ή φ α ν τ ά σ μ α τ α – αγαθές ή και κακές δυνάμεις που διαφέρουν από τους θεούς, καθώς είναι ανώνυμες και με ασαφές νόημα. Γενικά, πάντως, οι περισσότερες πολυθεϊστικές θρησκείες αναγνωρίζουν την ανωτερότητα ενός θεού χωρίς να αρνούνται ότι υπάρχουν και άλλοι θεοί, που στις λεγόμενες πρωτόγονες θρησκείες, αναφέρονται ως «πνεύματα» - anima, animaeστα λατινικά.
Έτσι φτάνουμε στον ανιμισμό που χαρακτηρίζει αυτές τις θρησκείες, αφού «εμψυχώνουν», δίνουν ψυχή (anima σημαίνει και ψυχή) στις φυσικές δυνάμεις και στα φυσικά αντικείμενα που, τέλος, λατρεύονται σαν θεότητες. Αυτές τις θεότητες μπορούμε να τις διακρίνουμε σε θεότητες του ουρανού, της ατμόσφαιρας και της γης. Οι ουράνιοι θεοί είναι φυσικά ανώτεροι και γίνονται ακόμα πιο ισχυροί όταν παίρνουν ρόλους θεών της ατμόσφαιρας, π.χ. όταν ο Δίας χρησιμοποιεί τον κεραυνό, ή όταν με ι ε ρ ό γ ά μ ο ενώνουν τις δυνάμεις τους με θεούς της γης (Σίβα και Σάκτι στην Ινδία, Ουρανός και Γαία στην Ελλάδα).
Ο ή λ ι ο ς, κυρίαρχος ουράνιος θεός, παντοδύναμος και παντογνώστης, εξασφαλίζει φως και θερμότητα, τροφή, γονιμότητα και δημιουργία και για όλα αυτά οι γεωργικές και οι κυνηγετικές κοινωνίες του αναγνωρίζουν την πρωτοκαθεδρία. Αλλά και η μητέρα Γ η δίνει ζωή στα φυτά και στα ζώα, ενώ γήινοι τόποι (βουνά – Όλυμπος στην Ελλάδα, ποτάμια – Γάγγης στην Ινδία, ποτάμια του Κάτω Κόσμου, οι Δελφοί – «ο ομφαλός της Γης») έχουν ιερή σημασία. Η θ ά λ α σ σ α επίσης προσφέρει θεούς και θεές στους αρχαίους πολιτισμούς.
Δ έ ν τ ρ α και φ υ τ ά για πολλές πρωτόγονες θρησκείες περιέχουν πνεύματα, ενώ σημαντικοί θεοί συνδέονται με φυτά που καλλιεργούνται, όπως το καλαμπόκι στην Κεντρική Αμερική και το αμπέλι στις περιοχές της Μεσογείου. Εδώ ας σκεφτούμε τον Διόνυσο, σημαντικό θεό των αρχαίων Ελλήνων, θεό της έκστασης που χαρίζει το κρασί, από τα πιο σημαντικά στοιχεία πίστης και αφοσίωσης στον κλασικό 5ο π.Χ. αιώνα.
Θεϊκές δυνάμεις όμως θεωρούνται και είδη ή μορφές ζ ώ ω ν, είτε γιατί συνδέθηκαν με τη γέννηση ή την επιβίωση πολιτισμών, είτε γιατί έχουν κάποιες ιδιότητες στην εμφάνισή τους ή στη συμπεριφορά τους. Το φίδι και ο πίθηκος στην Ινδία είναι τέτοια χαρακτηριστικά ζώα που οδήγησαν τους παλιούς ανθρώπους αυτής της περιοχής σε λατρευτικές τελετές που είχαν έντονο ζ ω ο μ ο ρ φ ι κ ό ή θ η ρ ι ο μ ο ρ φ ι κ ό χαρακτήρα. Ο ζωομορφισμός ή ο θηριομορφισμός* είναι πανάρχαιο πρότυπο για πολλούς αρχαίους λαούς των άλλων – εκτός της Ευρώπης – ηπείρων. Καθώς, όμως, η αντίληψη του ανθρώπου εξελίχθηκε με την άμεση σχέση του με το περιβάλλον, ήταν φυσικό να πλάσει υπερφυσικά όντα με α ν
θ ρ ώ π ι ν η μορφή. Ο ανθρωπομορφισμός* εκδηλώνεται ιδιαίτερα στην ελληνική παράδοση, όπου οι θεοί στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια είναι σαφώς ανθρώπινοι στα πάθη και τις σκέψεις τους. Τον ανθρωπομορφισμό βοήθησε και η παράσταση των θεών στην τέχνη, καθώς ένα άγαλμα δεν παρασταίνει μόνο έναν θεό, αλλά είναι κι ένας τόπος όπου ζει, παρουσιάζεται και επηρεάζει τους πιστούς του. Κάπως έτσι δεν αντιμετωπίζουμε και τις εικόνες στις εκκλησιές μας σήμερα;
Όπως οι θεοί μπορούν να αποκτήσουν ανθρώπινες ιδιότητες, έτσι και οι άνθρωποι μπορούν να αποκτήσουν θεϊκές ιδιότητες είτε λόγω καταγωγής είτε γιατί έδειξαν ανάλογη δύναμη. Έτσι, στην αρχαία Μέση Ανατολή, στη Ρώμη, στην Κίνα, στην Ιαπωνία θεοποιήθηκαν οι αυτοκράτορες, λατρεύονταν σαν θεοί!
Εκτός από φυσικές δυνάμεις οι παλιότεροι άνθρωποι θεοποίησαν και διάφορες κοινωνικές τους λειτουργίες όπως την αγάπη και τον έρωτα, τον πόλεμο και τη θεραπεία, τη μάθηση αλλά και το πέρασμα στο θάνατο. Αφροδίτη, Άρης, Ασκληπιός, Αθηνά, Άδης στους αρχαίους Έλληνες είναι οι λεγόμενες λειτουργικές θεότητες που αντιστοιχούν στις παραπάνω λειτουργίες.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
ανθρωπομορφισμός:η τάση να αποδίδονται σε φυσικά αντικείμενα, σε ζώα και σε μυθικά πλάσματα χαρακτηριστικά και ιδιότητες του ανθρώπου· έτσι και στις θρησκείες περιγράφονται ο Θεός ή οι θεοί με ανθρώπινες ιδιότητες και χαρακτηριστικά (σωματικά και ψυχικά, βλ. αγάλματα αρχαίων Ελλήνων και τις εικόνες των χριστιανών).
ζωομορφισμός:η αναπαράσταση ή η σύλληψη του θείου (αυτού δηλαδή που οι άνθρωποι θεώρησαν και αποκάλεσαν «Θεό») με μορφή ζώου, χαρακτηριστικό γνώρισμα των πολυθεϊστικών θρησκειών (αρχαία Αίγυπτος: ο Ρα σαν πάνθηρας, ο Άπις σαν βόδι κλπ.). Αλλού τα ζώα δεν ενσαρκώνουν θεούς, απλώς τους συμβολίζουν : ο αετός τον Δία, η κουκουβάγια την Αθηνά, το παγώνι την Ήρα, το αρνί τον Χριστό (ο αμνός του Θεού) και άλλοτε συμβολίζουν έννοιες (ο μονόκερως – την αγνότητα, ο τράγος – τον Σατανά, το κακό και την αμαρτία).
Έβαλα στην αρχή «Το τσιφτετέλι της γρίπης» για να δώσω ένα παράδειγμα ε μ ψ ύ χ ω σ η ς μιας αρρώστιας (δηλ. μιας αφηρημένης έννοιας) που μας ταλαιπωρεί κάθε χειμώνα μικρούς και μεγάλους. Και όταν λέμε εμψύχωση εννοούμε ότι στο παράδειγμά μας τα παιδιά ακούγοντας και τραγουδώντας το τραγούδι, ασυνείδητα δημιουργούν στο μυαλό τους την εικόνα μιας ζωντανής ύπαρξης, μιας εξωτικής κοπέλας, τουρίστριας, κίτρινου ή μελαψού χρώματος που επισκέπτεται τον πολιτισμένο μας κόσμο λαχταρώντας να δοκιμάσει τα αντιπυρετικά και αντιγριπικά μας φάρμακα και όπλα που, παλιότερα, δυσαρεστούσαν τα παιδιά με την πικρή τους γεύση. Είναι όπως και να το κάνουμε μια «μαγική» λειτουργία του παιδικού μυαλού που δίνει ζωή – εμψυχώνει δηλαδή – πρώτα στα αντικείμενα του σπιτιού του, στα παιχνίδια του (τι άλλο κάνει παίζοντας με τις κούκλες του το κορίτσι, με τα στρατιωτάκια του το αγόρι;), ύστερα σε αφηρημένες έννοιες (εδώ η γρίπη, αλλού η Αρετή και η Κακία, στη μυθολογία μας κλπ.), ακόμα-ακόμα και σε ουράνια σώματα (θυμηθείτε τα παραμύθια με τον ήλιο και το φεγγάρι, την Πούλια και τον Αυγερινό κ.ά.). Την ίδια λειτουργία που έχει το παιδί στην επαφή του με τον κόσμο, είχαν και έχουν – όσοι υπάρχουν - και οι πρωτόγονοι λαοί. Γι’ αυτό έχει συσχετισθεί η παιδική ηλικία του ανθρώπου με την παιδική ηλικία της ανθρωπότητας (Φρόιντ).
Εμψυχώνω σημαίνει δίνω ψυχή, δίνω ζωή, δίνω αισθήματα και πάθη σε αντικείμενα και έννοιες που φυσικά δεν έχουν. Και επειδή anima σημαίνει ψ υ χ ή, είναι εύκολο να συμπεράνουμε ότι α ν ι μ ι σ μ ό ονομάζουμε τη νοοτροπία και τις δοξασίες των πρωτόγονων ανθρώπων που απέδιδαν ψυχή σε όλα τα φαινόμενα της ζωής. Ήταν μια ονομασία που έδωσαν οι επιστήμονες (εθνολόγοι, κοινωνιολόγοι, ιστορικοί)τον 19ο αιώνα* για να ορίσουν ακριβώς αυτήν την λειτουργία των πρωτόγονων ανθρώπων στη σχέση τους με φαινόμενα που δεν μπορούσαν να κατανοήσουν. Αυτά τα ακατανόητα φαινόμενα τα απέδιδαν σε σκοτεινές δυνάμεις, σε πνεύματα αγαθά ή πονηρά, ή και στη μοίρα. Εδώ θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι στοιχεία ανιμισμού έχουν οι περισσότερες θρησκείες – παλιότερες και νεότερες : και στην αρχαία ελληνική θρησκεία αλλά και στην χριστιανική θρησκεία μιλάμε για τα αισθήματα των θεών (και του Θεού μας) που εκφράζονται ανάλογα με τις πράξεις των ανθρώπων. Απλώς στις πρωτόγονες θρησκείες εμψυχώνονται (παίρνουν ως και ανθρώπινη μορφή) και θεοποιούνται ακόμα και καιρικά φαινόμενα, στοιχεία της φύσης (ποτάμια, θάλασσες, λίμνες, βουνά κλπ.), ζώα και φυτά, ουράνια σώματα και αστερισμοί που υπάρχει μια ψυχή που τα διέπει και τα κατευθύνει.**
Αυτή ηψυχή ή οι ψυχές που είναι πίσω από τα φαινόμενα της ζωής πρέπει να είναι ευνοϊκές για τους ανθρώπους και γι’ αυτό μαγεία, τοτεμισμός, φετιχισμός*** και πολυθεϊσμός είναι στοιχεία και μέσα του ανιμισμού.
Και τέλος, για να χαλαρώσουμε, ο ανιμισμός είναι φανερός σε πολλά παραμύθια, στα κινούμενα σχέδια και σε πολλές τηλεοπτικές διαφημίσεις όπου ακόμα και τα διαφημιζόμενα αντικείμενα μιλάνε σαν να έχουν συνείδηση.
*: ο όρος ανιμισμός πρωτοαναφέρθηκε από τον Έντουαρντ Μπέρνετ Τάιλορ στο βιβλίο του(«ΠρωτόγονοςΠολιτισμός»,1871/E.B.Tylor “Primitive Culture”)
**: ο ανιμισμός προτάθηκε επίσης για να εξηγήσει την εμφάνιση ανθρώπων – ζωντανών, νεκρών, δεν έχει σημασία – στις παραισθήσεις και στα όνειρα. Για τον ανιμισμό η ψυχή, το πνεύμα, ή η εν έ ρ γ ε ι α υπάρχουν ανεξάρτητα από τα πράγματα, είτε αυτά είναι ζωντανά είτε νεκρά.
***μαγεία: τελετουργικές πράξεις ή δραστηριότητες που έκαναν οι άνθρωποι πιστεύοντας ότι έτσι θα επηρεάσουν τα γεγονότα της ζωής τους ή της φύσης που τους περιβάλλει μέσα από μια εξωτερική, απρόσωπη μυστική δύναμη που δεν μπορούσαν οι ίδιοι να ελέγξουν. Λευκή και Μαύρη Μαγεία. τοτεμισμός: σύστημα από πίστεις και τελετουργίες που έχουν θρησκείες ιθαγενών λαών της Αμερικής, της Ωκεανίας κ.α. σύμφωνα με το οποίο ζώο, φυτό ή αντικείμενο (τοτοτέμ) προστατεύει κάποιο μυθικό πρόγονο μιας φυλής και πλέον αντιπροσωπεύει και ξεχωρίζει αυτή τη φυλή από τις άλλες. φετιχισμός: η θεοποίηση ασυνήθιστων αντικειμένων ή ειδωλίων (φετίχ) στα οποία αποδίδουν οι άνθρωποι μυστική υπερφυσική δύναμη που όμως τους επιβάλλεται. (π.χ. τα φυλαχτά).
Τις θρησκείες που διακηρύσσουν την απόλυτη και αποκλειστική πίστη σε έ ν α ν υπερβατικό και προσωπικό θεό τις καλούμε μονοθεϊστικές. Ο προσωπικός αυτός θεός είναι ο δημιουργός του ανθρώπου και του κόσμου, συντηρεί τον κόσμο με την πρόνοιά του και κατευθύνει το ανθρώπινο γένος στην εκπλήρωση της αποστολής του στον κόσμο και στη σωτηρία του. Ιστορικά, μονοθεϊστικές θρησκείες είναι οιουδαϊσμός, ο χριστιανισμός και ο ισλαμισμός, που ανάγονται* στον ίδιο δημιουργό Θεό της Παλαιάς Διαθήκης. Ωστόσο, γενικά ο μονοθεϊσμός χρωστάει την καταγωγή του στις αναζητήσεις των αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων γύρω από την ι δ έ α ε ν ό ς θ ε ο ύ (ότι δηλαδή υπάρχει ένας θεός), αναζητήσεις που φαίνεται ότι προετοίμασαν το έδαφος για να πιστέψουν οι άνθρωποι σε έναν θεό.
Από ιστορική άποψη, ο ιουδαϊσμός είναι η πρώτη μονοθεϊστική θρησκεία, δηλαδή η πρώτη θρησκεία που διακήρυξε την ύπαρξη ενός και μοναδικού θεού, δημιουργού του σύμπαντος. Ενώ στις πολυθεϊστικές θρησκείες οι θεοί απεικονίζονται (θυμηθείτε τα αγάλματα των αρχαιοελληνικών θεών), στον ιουδαϊσμό εκδηλώνεται η πίστη σ’ έναν α ό ρ α τ ο αποκλειστικά θεό και απαγορεύεται η απεικόνισή του.
Η θρησκεία του Ιουδαϊσμού γεννήθηκε από τη «συνένωση» αυτού του θεού με τους Εβραίους, που αρχικά ήσαν νομάδες και γύρω στο 14ο με 13ο αιώνα π.Χ. εγκαταστάθηκαν στα εδάφη του σημερινού Ισραήλ. Η χώρα τους γνώρισε πολλούς κατακτητές στα προχριστιανικά χρόνια (Ασσύριους, Βαβυλώνιους, Πέρσες, Αρχαίους Έλληνες με τον Μ. Αλέξανδρο και τους διαδόχους του) μέχρι τους Ρωμαίους που τους εκδίωξαν από τα εδάφη τους στους δύο πρώτους μ.Χ. αιώνες. Από τότε μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα, οι Εβραίοι ήσαν διασκορπισμένοι σε όλο τον κόσμο και διώκονταν συνεχώς από τους χριστιανούς που τους θεωρούσαν «Θεοκτόνο» λαό, καθώς ήσαν οι σταυρωτές του Υιού του Θεού, του Χριστού. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο επιστρέφει ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού τους στο σημερινό Ισραήλ, αλλά εξακολουθούν να είναι διασκορπισμένοι στον κόσμο με την εβραϊκή κοινότητα στις ΗΠΑ τη μεγαλύτερη παγκοσμίως. Προηγήθηκε η εξόντωση 6 εκατομμυρίων Εβραίων της Ευρώπης από τους Ναζί, κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκ. Πολέμου (1939 – 1945).
Οι Ιουδαίοι δεν πιστεύουν στην αυθεντία κάποιου ατόμου αλλά στις ιερές γραφές και τις παραδόσεις. Σημαντικότερη θρησκευτική αρχή είναι ότι υπάρχει ένας μοναδικός π α ν τ ογ ν ώ σ τ η ς, π α ν τ ο δ ύ ν α μ ο ς, π α ν ά γ α θ ο ς Θ ε ό ς ( ο Ι ε χ ω β ά ή Γ ι α χ β έ ) που δημιούργησε το σύμπαν και συνεχίζει να το κυβερνά. Σύμφωνα μα την παραδοσιακή Εβραϊκή πίστη ο Θεός αποκάλυψε στον εβραϊκό λαό τους νόμους του και τις εντολές του με τη μορφή της Τ ο ρ ά (αναφέρεται και ως «Μ ω σ α ϊ κ ό ς Ν ό μ ο ς»), που οι πιστοί πρέπει να μελετούν μαζί με το συμπλήρωμά της, τ ο Τ α λ
μ ο ύ δ που εξηγεί και ξεκαθαρίζει το περιεχόμενο της Βίβλου.
Στην εβραϊκή Βίβλο είναι βασισμένη και η χριστιανική, που είναι όμως ευρύτερη, καθώς συμπεριλαμβάνει Παλαιά και Καινή Διαθήκη – προχριστιανικά και μεταγενέστερα του Χριστού κείμενα.
Κατά την εβραϊκή παράδοση ο Θεός θα στείλει τον Μ ε σ σ ί α να εγκαθιδρύσει την επίγεια βασιλεία του και να αποκαταστήσει την αρμονία του σύμπαντος, ενώ για τους χριστιανούς ο Μεσσίας ήρθε με τον Ιησού Χριστό.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ:
*: ανάγονται: έχουν την αρχή τους, την καταγωγή τους, την αιτία τους.
Ο Χριστιανισμός είναι μια θρησκεία με ηλικία 2010 ετών και αριθμεί περισσότερο από ένα δισεκατομμύριο και οκτακόσια εκατομμύρια πιστούς· είναι η πιο διαδεδομένη θρησκεία σε ολόκληρο τον κόσμο. Παρ’ όλο που οι οπαδοί του, οι Χριστιανοί, αναγνωρίζουν τον ίδιο ιδρυτή, τον Ιησού Χριστό, διαιρέθηκαν σε πολυάριθμες εκκλησίες που διαφέρουν μεταξύ τους ως προς την οργάνωσή τους, αλλά και την ερμηνεία των ιερών κειμένων τους, δηλαδή των Ευαγγελίων. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία είναι μεγαλύτερη με ένα δισεκατομμύριο πιστών. Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί είναι περίπου διακόσια εκατομμύρια και ζουν κυρίως στην Ελλάδα και στην Ανατολική Ευρώπη. Οι Προτεστάντες ή Διαμαρτυρόμενοι που προήλθαν από τη Μεταρρύθμιση του 16ου αιώνα συγκεντρώνουν πεντακόσια εκατομμύρια πιστών.
Ο Χριστιανισμός γεννήθηκε στους κόλπους του ιουδαϊκού μονοθεϊσμού, αλλά οφείλει πολλά στην Ελλάδα και τη Ρώμη. Γεννήθηκε στην Ι ο υ δ α ί α (περιοχή της Παλαιστίνης, περιοχή υπό την κατοχή του Ισραήλ σήμερα) και διαδόθηκε στον κόσμο μέσα από τους Έλληνες και τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σημαδεύοντας βαθιά την παγκόσμια ιστορία, ορίζοντας τη «Χριστιανική Εποχή» που η αρχή της αντιστοιχεί στη γέννηση του Χριστού. Γύρω στο 30, ένας νέος άντρας, ο Ιησούς, διανύει μεγάλες αποστάσεις κηρύσσοντας την αγάπη προς τον Θεό και τον συνάνθρωπό μας, τον «πλησίον». Εγκωμιάζει τη δικαιοσύνη και αναγγέλλει την έλευση της Βασιλείας των Ουρανών. Οι (μονοθεϊστές) Ιουδαίοι αναστατώνονται και μαζί τους οι (ειδωλολάτρες) Ρωμαίοι κατακτητές τους. Καταδικάζεται σε θάνατο με σταύρωση, αλλά οι οικείοι του, οι Α π ό σ τ ο λ ο ι , αναγγέλλουν ότι αναστήθηκε και ότι τους φανερώθηκε. Είναι ο Μεσσίας, για τον οποίο μιλούν οι προφήτες του Ιουδαϊσμού, και ο Υιός του Θεού που ενανθρωπίστηκε, πέθανε και αναστήθηκε.
Η Αγία Τριάδα.
Η Τ ρ ι α δ ι κ ό τ η τ α είναι το χριστιανικό δόγμα που δεν δέχονται ο ιουδαϊκός και ο μουσουλμανικός μονοθεϊσμός. Για τους Χριστιανούς, ο Πατέρας Θεός, ο Υιός Ιησούς και το Άγιο Πνεύμα αποτελούν « τ ρ ι σ υ π ό σ τ α τ η μ ο ν ά δ α » που τα τρία της πρόσωπα διακρίνονται μεταξύ τους αλλά δεν διαχωρίζονται. Έτσι ξεκαθαρίζεται το ζήτημα των πολλών μορφών της εικόνας του Θεού, από τον οποίο γεννήθηκε ο Υιός και εκπορεύεται το Άγιο Πνεύμα. Οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα παρουσίασαν αυτό το δόγμα μέσα από τα συμβολικά σχήματα του μεγαλοπρεπούς Πατέρα, του Υιού που υποφέρει και του Αγίου Πνεύματος ως λευκού περιστεριού, ενώ πρόσθεσαν και τη λατρεία της Παρθένου Μαρίας.
Ο Πατέρας Θεός είναι π ν ε ύ μ α, ά υ λ ο ς, ε ί ν α ι α ι ώ ν ι ο ς και είναι π α ρ ώ ν π α ν τ ο ύ, είναι π α ν τ ο δ ύ ν α μ ο ς, είναι π ά ν σ ο φ ο ς, είναι η δ ι κ α ι ο σ ύ ν η, είναι η α γ ά π η. Είναι βεβαίως και ο δ η μ ι ο υ ρ γ ό ς τ ο υ π α ν τ ό ς.
Ο Υιός του Θεού είναι ο μ ο ο ύ σ ι ο ς με τον Πατέρα (από την ίδια ουσία δηλαδή), γεννήθηκε από τον Πατέρα, είναι ί
σ ο ς, είναι τ ο ί δ ι ο π ρ ο σ κ υ ν η τ ό ς, είναι σ υ ν δ η μ ι ο υ ρ
γ ό ς τ ο υ π α ν τ ό ς με τον Πατέρα, είναι ο Σ ω τ ή ρ α ς τ ο υ Κ ό σ μ ο υ που ε ν α ν θ ρ ω π ί σ τ η κ ε , πήρε τη μορφή και την ουσία του ανθρώπου .
Το Άγιο Πνεύμα είναι η π η γ ή τ η ς θ ε ί α ς ζ ω ή ς, τ η ς
θ ε ϊ κ ή ς δ ύ ν α μ η ς και τ η ς θ ε ί α ς χ ά ρ η ς**. Αν ο Υιός γεννιέται από τον Πατέρα, το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται από αυτόν, δηλαδή προέρχεται, πηγάζει απ’ αυτόν.
Επίσης οι Άγγελοι δημιουργήθηκαν από το Θεό π ρ ι ν από το Σύμπαν και τους ανθρώπους, είναι πνευματικά όντα χ ω
ρ ί ς σ ώ μ α και έχουν τόπο διαμονής τους έναν κόσμο που είναι ν ο η τ ό ς, δηλαδή όχι υλικός. Αποστολή τους είναι να δοξάζουν τον Θεό και να τον υπηρετούν στο έργο της σωτηρίας των ανθρώπων.
